Türkiye’de bulunan bir yabancıya iyi niyetle “sponsor” oldunuz mu? Belki bir akrabanız, belki bir arkadaşınız ya da evinizde çalışmasını planladığınız birisi için notere giderek bir yabancı misafir taahhütnamesi imzaladınız. O an için bu işlemi, yabancının yalnızca bir adres göstermesi veya kısa süreliğine ikamet izni alabilmesi için basit bir formalite olarak görmüş olabilirsiniz. Ancak, eğer şimdi bu yabancı ile aranız bozulduysa, taahhütnamenizi kötüye kullanmaya başladıysa veya artık bu ağır sorumluluğun altına girmek istemiyorsanız, sandığınızdan çok daha ciddi bir hukuki ve mali risk altında olabilirsiniz. İmzaladığınız o belge, basit bir iyi niyet mektubu değil, devlete karşı verdiğiniz resmi ve bağlayıcı bir sözleşmedir. Bu belge, imzalandığı andan itibaren sizin için ağır yükümlülükler doğurur. Bu makale, yabancı misafir taahhütnamesi iptali sürecini, taşıdığınız riskleri ve bu sorumluluktan hukuken nasıl kurtulabileceğinizi detaylıca açıklamak için hazırlanmıştır. Bu sürecin hatasız yönetilmesi, çoğu zaman profesyonel bir hukuki destek gerektirmektedir.
Yabancı Misafir Taahhütnamesi Vermenin Hukuki Anlamı ve Ciddi Riskleri
Bu belgenin hukuki niteliğini tam olarak anlamak, içinde bulunduğunuz riskin boyutunu kavramanız için ilk şarttır.
Yabancılar Hukukunda Taahhütname Nedir?
Yabancı misafir taahhütnamesi, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK) uyarınca, bir Türk vatandaşının veya Türkiye’de yasal olarak bulunan bir sponsorun, bir yabancının Türkiye’de kalışı süresince belirli ihtiyaçlarını karşılayacağına dair devlete, yani Göç İdaresi Başkanlığı’na, verdiği yazılı bir beyandır.
Bu belge, yabancının ikamet izni başvurularında veya adres kaydı işlemlerinde idareye sunulan kritik bir “dayanak belge” niteliğindedir. Göç İdaresi’nin gözünde, siz o yabancının Türkiye’deki mali ve hukuki garantörüsünüz. İşlemin noterden yapılması oldukça basittir. Taahhüt verecek Türk vatandaşı, kimlik bilgileri ve yabancının kimlik detayları ile herhangi bir notere tek başına giderek bu işlemi tamamlayabilir; yabancının bizzat noterde bulunmasına dahi gerek yoktur. Ne yazık ki, işlemin bu kolaylığı, üstlenilen riskin ciddiyetinin genellikle göz ardı edilmesine neden olmaktadır.
Sponsor Olmanın Getirdiği Ağır Sorumluluklar
İmzalanan bu belge, yalnızca yabancının “bu adreste kalacaktır” beyanı değildir. Bu, sponsora; iaşe (beslenme), ibate (barınma), sağlık ve en önemlisi sınır dışı edilme masraflarını kapsayan son derece geniş bir mali sorumluluk yükler. Devlet, yabancı için yaptığı veya yapmak zorunda kaldığı herhangi bir masrafı, bu taahhütnameye dayanarak sizden yasal yollarla tahsil etme, yani size rücu etme hakkına sahip olur.
Kritik Yanılgı Tahliye Taahhütnamesi ile Karıştırılması
Potansiyel müvekkillerin yaptığı en büyük ve en tehlikeli hata, Göç İdaresi’ne verilen bu “misafir taahhütnamesi” ile kiracının ev sahibine verdiği ve Borçlar Kanunu’nda düzenlenen “tahliye taahhütnamesi” kavramlarını birbirine karıştırmasıdır.
Pek çok sponsor, evinde kalan ve artık evden çıkmasını istediği yabancı ile sorun yaşadığında, çözümü “tahliye taahhütnamesi” ile ilgili hukuki yollarda arar. Bazı durumlarda yabancı, bu misafir taahhütnamesini adeta bir kira kontratı gibi kullanmaya ve evde kira ödemeden oturmaya çalışabilir.
Açıkça belirtmek gerekir ki; yabancı misafir taahhütnamesi, yabancıya kira sözleşmesi gibi bir mülkiyet veya kullanım hakkı doğurmaz. Ancak yabancıyı evden çıkarmak, pratikte büyük “zaman ve enerji” kaybına yol açar. Sorunun kaynağı, yabancının mülkünüzde oturması değil, o mülkte oturmak için yasal kalış hakkını sizin verdiğiniz taahhütnameden almasıdır.
Bu nedenle, yabancıyı evden çıkarmak için bir tahliye davası açmak (Mülkiyet Hukuku) ayrı bir süreç olsa da, asıl sorunu kökten çözmek, yani yabancının yasal kalış dayanağını kesmek için idari hukuk (Yabancılar Hukuku) yolunu kullanmak gerekir. Bu yol, yabancı misafir taahhütnamesi iptali işlemidir.
Yabancı Misafir Taahhütnamesi Kapsamındaki Yasal Sorumluluklar
Peki, o imzayla tam olarak neleri riske attınız? Taahhüdünüzün kapsamı, basit bir barınma teminatının çok ötesindedir.
İaşe İbate ve Konaklama Sorumluluğu
Sponsor, yabancının temel barınma ve beslenme ihtiyaçlarını karşılayacağını devlete garanti eder. Eğer yabancı, herhangi bir sebeple kamu yardımına muhtaç duruma düşerse veya sokakta kalırsa, devletin (belediyeler, sosyal hizmetler vb.) bu kişi için yaptığı tüm masraflar, doğrudan taahhüt veren sponsora fatura edilebilir. Yabancının evinizde kalıp kira vermemesi durumu , bu sorumluluğun en sık karşılaşılan kötüye kullanım biçimidir.
Sağlık Giderleri Sorumluluğu
Sponsorların düştüğü bir diğer yanılgı da sağlık masrafları konusundadır. 6458 sayılı YUKK , ikamet izni başvurularının çoğunda yabancının geçerli bir sağlık sigortası sunmasını zorunlu kılar. Sponsor, “Ama zaten özel sağlık sigortası yaptırmıştı” veya “GSS primi ödüyordu” diyerek kendisinin sorumlu olmadığını düşünebilir. Bu, tehlikeli bir varsayımdır.
Gerçekte, sigorta poliçesinin kapsamı sınırlı olabilir, poliçe yenilenmemiş olabilir veya yabancı Genel Sağlık Sigortası (GSS) primlerini ödemeyi durdurmuş olabilir. Yabancının sigortasının geçersiz hale geldiği veya kapsam dışı kalan (örneğin kronik hastalıklar, pahalı tedaviler) bir acil durum gerektiğinde , devlet hastaneleri veya Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından yapılan tüm masraflar için devletin başvuracağı ilk kişi, garantör olan sponsordur. Sizin taahhütnameniz, sigortanın üzerinde ve onu kapsayan bir genel garantörlük belgesidir.
Sınır Dışı Etme Masraflarından Sorumluluk
Bu, şüphesiz en ağır ve en maliyetli yükümlülüktür. Eğer sponsor olduğunuz yabancı, ikamet izni şartlarını ihlal ederse, kaçak duruma düşerse, kamu düzenini bozarsa veya hakkında herhangi bir nedenle sınır dışı etme kararı (deport kararı) alınırsa , bu sürecin tüm faturası sponsora kesilebilir.
Bu masraflar; yabancının yakalanmasından itibaren geri gönderme merkezinde tutulduğu süre boyunca iaşe ve ibate giderlerini, tüm bürokratik işlemleri ve en önemlisi kendi ülkesine gönderileceği uçak biletinin ücretini kapsar. Göç İdaresi’nin harç ve benzeri alacakları tahsil etmek için gelişmiş bir altyapısı bulunmaktadır. Yabancı misafir taahhütnamesi, idarenin bu sınır dışı masraflarını (deport masrafı) yabancıdan tahsil edememesi durumunda, doğrudan sponsora rücu etmesi için kullandığı yasal dayanak belgesidir. Bu borç, bir kamu alacağı niteliğindedir ve gerekirse maaş haczi veya banka hesabı blokajı gibi yollarla cebren tahsil edilebilir.
Kaçak Kalma Cezalarından Sorumluluk
Yabancının, ikamet izninin bitiminden sonra veya taahhütnamenin iptalinden sonra Türkiye’de kalmaya devam etmesi durumunda, “kaçak olarak kalınan günlerin cezasının ödenmesi” gerekecektir. Bu vize ihlali cezalarından da sponsor, taahhütname nedeniyle müteselsilen (birlikte) sorumlu tutulabilir.
Neden Yabancı Misafir Taahhütnamesi İptali Gerekir?
Bu kadar ağır riskler altındayken, sorumluluğu devam ettirmenin bir anlamı yoktur. İptal işlemi, sponsorun kendini koruması için zorunlu bir hukuki adımdır.
Sponsor ve Yabancı Arasındaki Anlaşmazlıklar
En yaygın senaryo, sponsor ile yabancı arasındaki kişisel ilişkinin bozulmasıdır. İyi niyetle başlayan bir aile ziyareti, bir arkadaşlık ilişkisi veya ev hizmetlisi çalıştırma amacı, zamanla husumete dönüşebilir. Yabancı, sponsoru “Beni şikâyet edersen ben de seni şikâyet ederim” şeklinde tehdit edebilir veya taahhütnamenin verdiği güvenceyle sponsora karşı olumsuz davranışlar sergileyebilir. Bu noktada, daha fazla zarara uğramamak için yabancı misafir taahhütnamesi iptali işlemi şarttır.
Süresiz Taahhütnamelerin Yarattığı Tehlike
Pek çok sponsor, noter işlemi sırasında sürenin önemini fark etmez ve “süresiz” bir taahhütname verir. Bu, kelimenin tam anlamıyla bir “zaman bombası” kurmaktır. ve numaralı kaynaklarda da belirtildiği gibi, “sınırsız sürelere sahip” taahhütnameler vermekten kaçınmak “en mantıklı yaklaşım” olacaktır.
Belki de 3-5 yıl önce süresiz bir taahhütname verdiniz ve o yabancıyla iletişiminizi tamamen kopardınız. Yabancının yurt dışına çıkış yaptığını ve sorunun bittiğini düşünüyor olabilirsiniz. Ancak o taahhütname, siz aktif olarak iptal etmediğiniz sürece, Göç İdaresi kayıtlarında hâlâ geçerlidir ve sizin üzerinize kayıtlıdır. Yabancı, 10 yıl sonra bile Türkiye’ye geri dönüp bu taahhütnameye dayanarak işlem yapmaya çalışırsa veya Türkiye’de herhangi bir suça karışırsa, ilk sponsorun, yani sizin sorumluluğunuz devam edebilir. Yabancı misafir taahhütnamesi iptali işlemi, bu zaman bombasını imha etmektir.
Yabancının Taahhütnameyi Amacı Dışında Kullanması
Taahhütnameler genellikle belirli bir amaç için verilir. Örneğin, ev hizmetlerinde çalışacağı taahhüt edilen bir yabancının , sizin adresinizde değil de başka bir şehirde, başka bir sektörde sigortasız olarak çalışması. Bu durum, taahhütnamenin “amacının dışında kullanılması” anlamına gelir. Daha da kötüsü, adres değişikliğinin yasal süresi içinde Göç İdaresi’ne bildirilmemesi dahi, doğrudan sponsor (işveren) hakkında “idari yaptırım” yani para cezası uygulanmasına neden olabilir. Taahhütnamenin iptali, bu tür ihlallerden doğan sorumluluğunuzu da ortadan kaldırır.
Yabancı Misafir Taahhütnamesi İptal Prosedürü
Bu süreç, sponsorların genellikle “eksik iptal tuzağına” düştükleri, teknik ve kritik bir prosedürdür. ve gibi kaynakları okuyan bir kişi, “Notere gitmem yeterliymiş” yanılgısına kapılabilir. Bu, feci bir hatadır.
Yabancı misafir taahhütnamesi iptali, iki zorunlu ve birbirini tamamlayan adımdan oluşur. Birinin eksik yapılması, sorumluluğunuzu sona erdirmez.
Adım Bir Noter Kanalıyla Azilname veya Beyan Düzenlenmesi
Sponsor, taahhütnameyi verdiği notere veya Türkiye’deki herhangi bir notere bizzat kimliğiyle gitmelidir.
Burada, “…Tarih ve…Yevmiye Numaralı taahhütnamemi,…TC/Pasaport numaralı…şahıs için tek taraflı olarak feshediyorum/iptal ediyorum. Bu tarihten itibaren adı geçen şahısla ilgili vermiş olduğum taahhüt geçerli değildir.” şeklinde net bir beyan, feragatname veya azilname düzenletmelidir.
Bu işlemin doğal olarak bir noter masrafı olacaktır. 2024-2025 yılları için noter ihtarname veya beyanname ücretleri 1.000 TL ila 1.500 TL arasında değişebilmektedir. Ancak bu masraf, ileride karşılaşabileceğiniz on binlerce liralık potansiyel bir sınır dışı etme masrafı veya hastane faturası riskinin yanında yok denecek kadar azdır.
Adım İki Göç İdaresine Derhal Bildirim Zorunluluğu
İşte en kritik ve çoğu zaman atlanan adım budur. Sorumluluğunuzun hukuken sona ermesi için kilit nokta, bu iptal belgesinin ilgili idari makama bildirilmesidir. Noter işlemi tek başına yeterli değildir.
ve numaralı kaynaklar bu durumu açıkça belirtir: “Bu beyan ile birlikte Göç İdaresine gidilir ve dilekçe ile bu beyan Göç İdaresine bildirilir.”
Peki, hangi Göç İdaresi? Yabancının dosyasının bulunduğu veya ikamet ettiği ildeki İl Göç İdaresi Müdürlüğü’ne (örneğin İstanbul, Ankara, Antalya). Bu bildirim, noter azilnamesinin eklendiği, durumu izah eden hukuki bir dilekçe ile yapılmalıdır. Bu dilekçenin “evrak kayıt” numarası alınarak idareye teslim edilmesi şarttır. Aksi takdirde, bürokrasinin içinde kaybolan bir dilekçe, sizin yasal sorumluluğunuzu sona erdirmez.
Bu noktada bir avukatın rolü kritikleşir. Bir avukat, bu bildirimin yasalara uygun, doğru birime ve en önemlisi ispatlı bir şekilde yapılmasını sağlar ve idari kayıtlardan sponsorluğun düştüğünü bizzat teyit eder.
Yabancı Misafir Taahhütnamesi İptali Sonucunda Neler Olur?
İptal işlemini usulüne uygun olarak başlattığınızda, bu durumun hem sizin hem de yabancı için doğrudan sonuçları olacaktır.
İptalin Sponsor Açısından Sonuçları
Göç İdaresi‘ne yapılan bildirim tarihinden itibaren, sponsorun geleceğe dönük tüm sorumlulukları hukuken sona erer. İdare, artık o yabancı ile ilgili size rücu edemez.
Ancak burada çok önemli bir uyarı bulunmaktadır: Yabancı misafir taahhütnamesi iptali, geçmişe dönük sorumlulukları silmez. Eğer yabancı, sizin iptal dilekçenizin idare kayıtlarına girdiği tarihten önce bir vize ihlali yapmışsa, bir hastane masrafı doğurmuşsa veya bir suça karışmışsa, idare bu masrafları yine de sizden talep edebilir. Bu nedenle, iptal kararı verdiğiniz an bir gün dahi kaybetmeden işlemlere başlamanız hayati önem taşır.
İptalin Yabancı Misafir Açısından Sonuçları
Bu, sponsorun bilmesi gereken ancak endişelenmemesi gereken hukuki bir sonuçtur. Taahhütname, yabancının ikamet izninin dayanak belgesidir. Bu dayanak ortadan kalktığında, Göç İdaresi, ikamet izni şartlarının ortadan kalkması veya “verilen oturma izninin amacının dışında kullanılması” gerekçeleriyle yabancının mevcut ikamet iznini resen iptal edecektir.
Bu durum, yabancının sahip olduğu kısa dönem ikamet izni , aile ikamet izni ve hatta bazı durumlarda (şartları taşımamaya başlama) uzun dönem ikamet izni için dahi geçerlidir.
İkamet İzninin İptal Edilmesi ve Terke Davet
İkamet izni, dayanağı kalmadığı için idare tarafından iptal edilen yabancıya, Göç İdaresi tarafından Türkiye’yi terk etmesi için belirli bir süre (genellikle 10 ila 15 gün) tanınır. Bu işleme “terke davet” denir. Yabancı, bu süre içinde ülkeyi terk etmezse, “kaçak” (vize ihlali yapmış) duruma düşer ve hakkında sınır dışı edilme işlemleri başlatılır.
Yabancının İdari Dava Açma Hakkı
Sponsorların en büyük endişelerinden biri, iptal işlemi sonrası yabancının kendilerine dava açma tehdididir. Bu konuda içiniz rahat olmalıdır.
Yabancının, Göç İdaresi’nin (Valilik) ikamet iznini iptal etme kararına karşı, kararın tebliğinden itibaren 60 gün içinde İdare Mahkemesi’nde “iptal davası” açma hakkı elbette vardır.
Ancak bu dava, sponsora (yani size) karşı açılmaz. Dava, idari işlemin (ikamet izni iptalinin) hukuka aykırı olduğu iddiasıyla devlete (Göç İdaresi’ne veya Valiliğe) karşı açılır. Sponsor bu davanın tarafı değildir. Sizin noter ve Göç İdaresi nezdinde yaptığınız işlem, yasal hakkınız olan tek taraflı bir irade beyanı ve hukuki sorumluluktan feragattir.
Yabancı Misafir Taahhütnamesi İptali Sürecinde Avukatın Kritik Rolü
Görüldüğü üzere, yabancı misafir taahhütnamesi iptali, noterden bir kâğıt almaktan ibaret olan basit bir işlem değildir. Bu, sizin mali geleceğinizi koruma altına alan idari bir hukuk prosedürüdür.
Hukuki Sürecin Hatasız Yönetilmesi
Sürecin tamamı idari bir prosedürdür. Doğru hukuki terminoloji ile noter beyanının (azilname) hazırlanması, yabancının dosyasının bulunduğu doğru İl Göç İdaresi birimine hitaben hukuki bir dilekçenin yazılması, bu dilekçenin ve eklerinin ispatlı (kayıt numaralı) bir şekilde teslim edilmesi ve idare nezdinde dosyanın takibi, sorumluluğun kesin olarak ve şüpheye yer bırakmayacak şekilde kaldırılması için şarttır.
İdari Yaptırımlara ve Rücu Taleplerine Karşı Korunma
Sürecin eksik veya hatalı yapılması (örneğin sadece noter işlemi yapıp Göç İdaresi’ne bildirmemek), sponsorun sorumluluğunu kâğıt üzerinde devam ettirir. Yıllar sonra, hiç beklemediğiniz bir anda, sponsor olduğunuz yabancının ödenmemiş bir hastane borcu veya sınır dışı masrafları için kapınıza binlerce liralık bir ödeme emri (rücu talebi) gelebilir.
Bu teknik süreci bir avukatla yürütmek, bu idari takibin doğru yapılmasını sağlayarak müvekkili on binlerce, hatta yüz binlerce liralık potansiyel borç yükünden koruyan hukuki bir güvence niteliğindedir.
Sonuç
Yabancı misafir taahhütnamesi iptali, sponsorun kendisini beklenmedik ve ağır mali yükümlülüklerden koruması için atması gereken zorunlu ve acil bir hukuki adımdır. Bu belge, iyi niyetle imzalanmış olsa dahi, 6458 sayılı Kanun kapsamında sponsora, yabancının tüm sağlık, yaşam ve sınır dışı edilme masraflarını kapsayan neredeyse sınırsız bir sorumluluk yükler. İptal süreci, sadece noterden beyan vermekle tamamlanmaz; asıl kritik nokta, bu iptalin Göç İdaresi‘ne hukuka uygun şekilde bildirilmesi ve idarenin kayıtlarından sponsorluğun kaldırıldığının teyit edilmesidir. Bu bürokratik ve teknik süreci hatasız yönetmek, olası idari para cezalarıyla karşılaşmamak ve sorumluluğu kesin olarak sonlandırmak için Yabancılar Hukuku alanında uzman bir Avukat İstanbul ile çalışmak hayati önem taşımaktadır. Hak kaybı yaşamamak ve gelecekte yüksek miktarlı deport masraflarıyla yüzleşmemek adına, süreci bir an önce profesyonel bir Avukat İstanbul rehberliğinde başlatmanız, menfaatinize olacaktır.
Yabancı Misafir Taahhütnamesi İptali Hakkında Sık Sorulan Sorular
Taahhütname iptali için notere ne kadar ücret öderim?
Bu işlem, noterlik ücret tarifesine göre bir “ihtarname”, “azilname” veya “beyanname düzenleme” işlemi olarak ücretlendirilir. 2024-2025 yılı için bu masraf, belgenin içeriğine ve sayfa sayısına bağlı olarak yaklaşık 1.000 TL ila 1.500 TL arasında değişebilmektedir. Bu ücret, noter harcı olup, avukatlık hizmet bedelini kapsamaz.
Yabancı misafir ile aram bozuldu bu iptal için yeterli mi?
Evet, kesinlikle yeterlidir. Taahhütname, sizin tek taraflı irade beyanınız ve sponsorluğunuz üzerine kuruludur. İptal etmek için yabancının rızasına veya bir “haklı sebebin” idareye ispat edilmesine ihtiyacınız yoktur. İlişkinin bozulması veya artık bu sorumluluğu almak istememeniz, yabancı misafir taahhütnamesi iptali için yeterli ve geçerli bir kişisel gerekçedir.
Süresiz taahhütname verdim nasıl iptal edebilirim?
Süresiz taahhütnameler, en tehlikeli olanlarıdır ancak iptal prosedürleri süreli olanlarla tam olarak aynıdır. numaralı kaynaklarda belirtilen prosedürü izlemelisiniz: Notere gidip iptal beyanı (azilname) vermeniz ve bu belgeyle birlikte derhal Göç İdaresi’ne dilekçe ile bildirimde bulunmanız gerekmektedir. Süresiz olması, sadece riskinizin daha büyük olduğunu gösterir, iptal prosedürünü değiştirmez.
Taahhütname verdiğim yabancı yurt dışına çıkış yaptı sorumluluğum biter mi?
Hayır. Bu, sponsorların düştüğü en yaygın ve en tehlikeli hatadır. Yabancının Türkiye’den fiziken çıkış yapması, sizin Göç İdaresi kayıtlarındaki taahhütnamenizi otomatik olarak sonlandırmaz veya iptal etmez. e-Devlet üzerinde görünen Ticaret Bakanlığı’na bağlı “Yurt Dışına Taşıtsız Çıkışlarda Taahhütname Verme ve Kaldırma” hizmetinin bu konuyla hiçbir ilgisi yoktur; o, tamamen farklı bir ticari prosedürdür. Eğer Göç İdaresi’ne verdiğiniz taahhütname süresiz ise veya süresi hâlâ devam ediyorsa, o yabancı yıllar sonra Türkiye’ye döndüğü an sizin sorumluluğunuz kaldığı yerden devam eder. Sorumluluğu kesin olarak bitirmenin tek yolu, noter ve Göç İdaresi üzerinden aktif yabancı misafir taahhütnamesi iptali işlemi yapmaktır.
Taahhütnamenin iptali yabancının ikamet iznini hemen iptal eder mi?
Sizin iptal bildiriminiz Göç İdaresi’ne ulaştığında, idare bu durumu tespit eder. Yabancının ikamet izninin dayanağı ortadan kalktığı için, Göç İdaresi yabancıya ya yeni bir dayanak (yeni bir sponsor bulmak, çalışma iznine geçmek vb.) sunması için kısa bir süre verir ya da çoğu zaman doğrudan ikamet iznini iptal etme ve ülkeyi “terke davet” etme sürecini başlatır.
İptal için yabancının kimlik bilgileri elimde yoksa ne yapmalıyım?
Noter işlemi ve Göç İdaresi dilekçesi için, taahhüt ettiğiniz yabancının kimlik bilgilerine (Pasaport Numarası veya Yabancı Kimlik Numarası) ihtiyacınız olacaktır. Eğer bu bilgiler sizde mevcut değilse, taahhütnameyi ilk düzenlediğiniz notere giderek, o günkü işlemin “yevmiye numarası” veya tarih bilgisi ile noter arşiv kaydından bu bilgilere ulaşabilir ve iptal işlemini o kayda atıfta bulunarak yapabilirsiniz. Bir avukat, bu arşiv araştırması ve tespit sürecini sizin adınıza yürütebilir.
